Ζούμε σε μια εποχή στην οποία αντιμετωπίζουμε πολλές παγκόσμιες προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένης της κλιματικής καταστροφής, της φθίνουσας βιοποικιλότητας, λόγω διεθνών βιομηχανικών πρακτικών, των μολυσμένων ωκεανών, της εξάπλωσης των πυρηνικών όπλων,πανδημιών και κυρίως τοπικών πολέμων.
Η αλήθεια είναι ότι όσο προχωρά και εξελίσσεται ο ανθρώπινος πολιτισμός,τόσο μειώνονται οι άμεσες συγκρούσεις που εμφανίζονται με το ξέσπασμα του πολέμου. Αλλά κατά πόσο μπορούμε να ισχυριστούμε ότι οι πόλεμοι θα φθίνουν και σιγά σιγά θα εξαλειφθούν; Μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η βία δεν πηγάζει από την ανθρώπινη ψυχή;
Το ζήτημα της ανθρώπινης βίας προβληματίζει τους ανθρώπους για αιώνες, από στοχαστές σαν τον Τόμας Χομπς και το Ζαν Ζακ Ρουσσώ έως τους σύγχρονους ψυχολόγους όπως τον Τζάρεντ Ντάιμοντ και το Στίβεν Πίνκερ.Ο Πίνκερ δε, έχει υποστηρίξει στο παρελθόν ότι είναι στη φύση των ανθρώπων να βιαιοπραγούν, αλλά και ότι η βία, και οι βίαιοι θάνατοι, έχουν μειωθεί με την άνοδο των σύγχρονων κοινωνιών και τους εξελιγμένους θεσμούς και νόμους. Η ιδέα αυτή βέβαια έχει αποδειχθεί αμφιλεγόμενη.
Ο Τόμας Χομπς υποστήριζε ότι η ζωή στη φυσική της κατάσταση –δηλαδή η κατάσταση έξω από την εξουσία ενός πολιτικού κράτους– είναι «μοναχική, φτωχή, άσχημη, κτηνώδης και σύντομη». Λίγο αργότερα, ο Ρουσσώ διαφώνησε και τόνισε ότι η ανθρώπινη φύση είναι ουσιαστικά καλή και ότι θα μπορούσαμε να ζούμε ειρηνικές και ευτυχισμένες ζωές πολύ πριν από την ανάπτυξη οποιουδήποτε θεσμού σαν το σύγχρονο κράτος. Για το Ρουσσώ, όλα άρχισαν να πηγαίνουν στραβά όταν οι άνθρωποι μπήκαν στη γεωργική επανάσταση, η οποία οδήγησε στην ιδιοκτησία,την οικονομική αλληλεξάρτηση και την ανισότητα. Γιατί η ανισότητα γεννά κοινωνικό διχασμό.
Εκεί που κάποτε οι κοινωνίες είχαν ενωθεί με ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς, η κλιμάκωση της ανισότητας σύντομα μας μετέτρεψε σε αδίστακτους ανταγωνιστές για τους πόρους και την κυριαρχία. Η άποψη του Ρουσσώ είναι ουσιαστικά ότι ενώ μέσα μας υπάρχει καλοσύνη και αλληλεγγύη, οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί είναι αυτοί που μπορούν να μας κάνουν κακούς.
Με μια πρώτη ματιά, λοιπόν, οι Χομπς και Ρουσσώ αντιπροσωπεύουν δύο αντιτιθέμενους πόλους ως απάντηση σε ένα από τα παλαιότερα ερωτήματα της ανθρώπινης φύση. Το ερώτημα του εάν οι άνθρωποι είναι εγγενώς καλοί ή κακοί φαίνεται σαν μια αναδρομή στις θεολογικές διαμάχες σχετικά με το Προπατορικό Αμάρτημα, ίσως κάτι που οι φιλόσοφοι δε θα έπρεπε καν να μπαίνουν στη διαδικασία να μελετήσουν.
Εξάλλου, οι άνθρωποι είναι πολύπλοκα πλάσματα ικανά και για το καλό και για το κακό. Το να καταλήξουμε κατηγορηματικά σε κάποιο συμπέρασμα μπορεί να φαίνεται μάλλον αφελές. Ο Χομπς δεν πίστευε πραγματικά ότι είμαστε από τη φύση μας κακοί. Η άποψή του, μάλλον, είναι ότι δεν είμαστε έτοιμοι να ζούμε μαζί σε μεγάλες πολιτικές κοινωνίες. Δεν είμαστε αμιγώς κοινωνικά ζώα όπως οι μέλισσες ή τα μυρμήγκια, που ενστικτωδώς συνεργάζονται και δουλεύουν μαζί για το κοινό καλό. Αντίθετα, έχουμε φυσικά συμφέροντα και προσέχουμε πρωτίστως τον εαυτό μας.
Ενδιαφερόμαστε για τη φήμη μας, καθώς και για την υλική μας ευημερία, και η επιθυμία μας για κοινωνική θέση μάς οδηγεί σε σύγκρουση και ανταγωνισμό για τους φυσικούς πόρους.
Πλέον, ζώντας στον 21ο αιώνα και βλέποντας ότι οι πόλεμοι και οι γενοκτονίες δεν έχουν ακόμη εξαλειφθεί, μπορούμε να πούμε ότι αυτό το ερώτημα φαντάζει πιο δυνατό από ποτέ.Χιλιάδες πεπεισμένες για την ορθότητα τους θρησκείες,ιδεολογίες και οικονομικές αρχές έχουν υπάρξει σε αυτή τη γαλάζια μικρή γωνία πάνω στην οποία ζουμε.
Κάθε δημιουργός και καταστροφέας πολιτισμών ,κάθε ηγέτης, στρατιώτης πολίτης,γέρος ή παιδί, πλούσιος ή φτωχός, όλοι όσοι γνωρίζουμε, είναι συγγενής μας και ζει δίπλα μας, πάνω εδώ, σε αυτό το μικροσκοπικό μπλε κόκκο άμμου. Πόσα ποτάμια αίματος έχουν χυθεί και θα χυθούν στο όνομα κάποιου βασιλιά ή ηγέτη που θέλει να κυβερνήσει για μια στιγμή,ένα μικρό τμήμα της κουκίδας μας;
Πόση αγριότητα έχουν δείξει οι κάτοικοι μιας γωνίας αυτής της μικρής τελείας προς τους ελάχιστα διαφορετικούς κατοίκους μιας άλλης γωνίας; Πόσο συχνές και ασήμαντες είναι οι παρεξηγήσεις τους και πόσο πρόθυμοι είναι να σκοτώσουν ο ένας τον άλλο για ένα ζήτημα συμπαντικά ασήμαντο;
Η εντύπωση που έχουμε ότι είμαστε πιο σημαντικοί από τους άλλους και η ψευδαίσθηση ότι κατέχουμε προνομιακή θέση στο σύμπαν τίθενται σε αμφισβήτηση όταν προσπαθήσουμε να βγούμε από το οπτικό μας πεδίο και δούμε τον πλανήτη μας όπως ακριβώς είναι. Χωρίς σύνορα, φραγμούς και αντιπαραθέσεις. Κανείς άνθρωπος δεν είναι σημαντικότερος από τον άλλο,μα αντιθέτως είμαστε όλοι σημαντικοί, μικροσκοπικά τμήματα μιας αδιάσπαστης αλυσίδας της ζωής που άρχισε πριν από 4 δισεκατομμύρια χρόνια και συνεχίζεται έως σήμερα.
Πρέπει να καταλάβουμε ότι σαν άνθρωποι έχουμε περισσότερα κοινά παρά διαφορές και να προσπαθήσουμε μαζί να κάνουμε τον κόσμο μας καλύτερο. Ενωμένοι δηλαδή, να πετύχουμε εκεί που απέτυχαν οι παλαιότερες γεννιές.
*Το κείμενο αυτό είναι αφιερωμένο στις δεκάδες χιλιάδες αμάχους, Παλαιστίνιους και Ισραηλινούς που δολοφονήθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Χαμάς και Ισραήλ.
Αντώνης Καρατζής
